- Bayramiç pazarında bir güzel olay

Yıllar önce bir çarşamba günü Bayramiç Pazarı’nda gezerken Belediye hoparlöründen şöyle bir anons duymuştum: “Pazar yerinde külliyetli miktarda para bulunmuştur. Kaybedenin Belediye’ye başvurması rica olunur”. Bu dürüst davranış çok hoşuma gitmişti. Merak etmiştim: Acaba bu büyük şehirlerde de olur mu? Dürüst insan oranı nedir? Başka ülkelerde durum nasıldır? Bilim dünyasından da merak edenler olmuş. Science dergisinin son sayısında bu konuda yapılmış bir araştırmanın (Civic honesty around the globe) sonuçları yayınlandı. Aşağıda bu araştırmanın bulgularını ve benim yorumumu bulacaksınız.

- Bir araştırma

Araştırma, Türkiye dahil, 40 ülkenin 355 büyük şehrinde yapılmış. Kentsel dürüstlüğü (Civic Honesty), bulunan bir cüzdanın sahibine iadesi veya iade edilmemesi kriteri ile ölçmüşler. Toplam 17 bin 303 cüzdan kullanılmış. Cüzdanların içine konulanlar: Üç kartvizit, bir anahtar ve o ülkenin dilinde yazılmış alışveriş listesi imiş. Kartvizitlerdeki isimler de yerel isimlerden seçilmiş. Böylece cüzdanın o ülkenin bir yurttaşına ait olduğu algısı oluşturulmuş. Cüzdanlar şuralara bırakılmış: Bankalar, tiyatrolar, müzeler veya başka kültür kurumları, postaneler, oteller, karakollar, mahkemeler ve diğer devlet daireleri. Cüzdanların yarısına para konulmuş, yarısına da konulmamış. Konulan para da 13.45 doların o ülkedeki karşılığı imiş. Araştırmada görevli bir asistan, söz konusu kurumlara gitmiş ve şöyle diyerek cüzdanları oradaki birisine bırakmış: “Bu cüzdanı birisi düşürmüş olmalı. Ancak acelem var, gitmeliyim. Size bıraksam acaba ilgilenir misiniz?” Ve sonra da hiç bir iz bırakmadan binayı terk etmiş. Cüzdandaki kartvizitlerden, ulaşılacak sahibin e-mail adresi belli imiş. Cevap için de 100 gün beklenmiş. Cüzdan için temas edenlere “Cüzdan sahibi şehri terk etti. Parayı ve cüzdanı yollamayın; isterseniz bir hayır kurumuna verin” diye cevap vermişler… Bu araştırma için İsviçre’deki bir düşünce kuruluşu 600 bin dolar vermiş.

Şaşırtıcı bir sonuç bulunmuş. İçinde para olduğu zaman cüzdanı sahibine teslim etme oranı, içinde para olmayan cüzdanlara göre daha yüksek olmuş. Parasız olanlarda oran % 40 iken, paralı cüzdanlarda bu %51 olmuş. Sadece iki ülkede, Meksika ve Peru’da, bunun tersi olmuş. Araştırmacılar deneyi üç ülke (ABD Birleşik Krallık ve Polonya) için cüzdandaki parayı 94.35 dolar yaparak tekrarlamışlar. Para artınca cüzdanı sahibine iade etme oranı %72’ye çıkmış.
Eğer cüzdan bırakılan yerde başka kişiler veya bir kamera varsa cüzdanları geri döndürme oranları yüksek olmuş. Yani yakalanabilirim korkusu dürüst davranış eğilimini artırmış. 
Bulunan bir cüzdanın sahibine iadesi ölçütü ile yapılan “dürüstlük” testinde acaba uluslararasında ne fark çıkmış dersiniz? En dürüst 10 ülke şöyle: İşviçre, Norveç, Hollanda, Danimarka, İsveç, Polonya, Çek Cumhuriyeti, Yeni Zelanda, Almanya, Fransa, Sırbistan. Öte yandan alttaki 10 ise şöyle: Çin, Fas, Peru, Kazakistan, Kenya, Malezya, Birleşik Arap Emirliği, Endonezya, Gana, Türkiye. Başka bir deyişle Türkiye bu 40 ülke arasında dürüstlük sıralamasında alttan 10’uncu sırada yer almış. Türkiye’de cüzdanların %40 civarı geri döndürülmüşken, bu İsviçre’de %80 civarında olmuş.

- Yorum

Dürüstlük, medeniyetin önemli bir yapı taşıdır. Ekonomik ve sosyal yaşamda karşılıklı güven için dürüstlük gerekir. Eğer dürüstlük olmazsa, verilen sözler tutulmaz, istenilen vergiler toplanamaz, devlet yönetimlerinde yolsuzluk olağan sayılır. Örneğin, ÇAÇ Modeli “Çalıyor Ama Çalışıyor Modeli” iktidarları övme vesilesi olur. Dürüst olmamanın toplumlara yüksek maliyeti vardır.
Dürüstlük, sonradan kazanılan bir özellik değildir. Daha çocukluktan başlayarak benimsenmesi gereken bir davranış biçimidir. Burada da iş aileden başlar, toplumda devam eder. Sözle değil, davranışla küçüklere örnek olmak gerekir.

Sizce ne kadar dürüst bir toplumuz? Söz konusu ettiğimiz araştırmadaki bulgular bizi doğru yansıtıyor mu?