Türkiye, İnsani Gelişme Endeksi’nde nasıl sınıf atladı?

Türkiye, İnsani Gelişme Endeksi’nde nasıl sınıf atladı?

DÜNYA 

Türkiye, İnsani Gelişme Endeksi’nde tarihinde ilk kez çok yüksek insani gelişme kategorisinde yer aldı. 189 ülke arasında 59’uncu sırada yer alan Türkiye’nin sınıf atlaması hem yaşam beklentisinin yükselmesi hem de hesabın satın alma gücü paritesine göre GSMH ile yapılmasından kaynaklandı.

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı’nın (UNDP) hazırladığı İnsani Gelişme Raporu’nda en bilinen endeks İnsani Gelişme Endeksi. Ve Türkiye bu yıl açıklanan endekste topladığı 0.806 puan ile 189 ülke arasında 59’uncu sırada yer aldı. Böylece Türkiye tarihinde ilk kez çok yüksek insani gelişme kategorisine girdi. Uzun yıllar boyu Türkiye yüksek insani gelişme kategorisindeydi.

UNDP’nin İnsani Gelişme Endeksi, bu hesabı yapabilmek için üç temel konuda ülkelerin gelişmişlik düzeyini ölçüyor. Bunlar, uzun ve sağlıklı yaşam, bilgiye erişim ve insana yakışır bir yaşam standardı olarak sıralanıyor. Uzun ve sağlıklı yaşam boyutu, beklenen ortalama yaşam süresiyle ölçülüyor. Bilgi birikim düzeyi, yetişkin nüfustaki ortalama öğrenim süresiyle yani 25 yaş ve üstündeki bireylerin ömürleri boyunca öğrenim gördükleri süreyle ölçülüyor. Öğrenme ve bilgiye erişim ise, okula başlama yaşındaki çocuklar için beklenen öğrenim süresiyle yani bir çocuğun eğitim almayı bekleyebileceği toplam süre olarak ölçülüyor. Yaşam standardı ise, satın alma gücü paritesi (SGP) dönüştürme oranları kullanılarak, 2011 yılına sabitlenmiş uluslararası dolara dönüştürülmüş kişi başına Gayrisafi Milli Hasıla (GSMH) rakamı cinsinden hesaplanıyor.

Yüzde 39.4’lük artış

1990-2018 yılları arasında ise Türkiye’nin İGE değeri 0.576’dan 0.806’ya yükseldi. Bu, toplamda yüzde 39.4’lük bir artış anlamına geliyor. Peki nasıl oldu da yüksek enflasyon, işsizlik ve düşük büyüme ortamında Türkiye çok yüksek insani gelişme gösterebildi?

Yaşam süresi

Türkiye, yaşam beklentisinde diğer ülkelere göre daha iyi bir değişim gösteriyor. Nitekim, İnsani Gelişme Endeksi’ne en olumlu katkıyı yapan faktör de yaşam beklentisi. 1990 yılında yapılan endeks hesabında 64.3 olan doğuşta beklenen ortalama yaşam süresi yıllar boyu arttı ve 2018 yılında 77.4 yıla yükseldi. 1990-2018 yılları arasında Türkiye’de doğuşta beklenen yaşam süresi 13.2 yıl yükseldi ve bu İnsani Gelişme Endeksi’ndeki sıralamamızı da yukarıya taşıdı.

Öğrenim beklentisi

İnsani Gelişme Endeksi hesabındaki beklenen öğrenim süresi ve ortalama öğrenim süresi son yıllarda çok değişmese de yine 90’lı yıllara göre oldukça yükseldi. 1990’da beklenen öğrenim süresi 8.9 yıl, ortalama öğrenim süresi ise 4.5 yıl idi. Son üç yıldır beklenen öğrenim süresi 16.4 yıl, ortalama öğrenim süresi ise 7.7 yıl. 90’lardan bugüne ortalama öğrenim süresi 3.1 yıl ve beklenen öğrenim süresi 7.5 yıl arttı. oranında bir artış gösterdi ama son rapordaki sıçramayı bilgiye erişimdeki iyileşme sağlamadı.

Milli gelir hesabı

En kritik ve en tartışmalı konu insana yakışır bir yaşam standardı boyutu. İnsani Gelişme Endeksi hesabında yaşam standardı için satın alma gücü paritesine göre Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) verileri kullanılıyor. Bilindiği gibi satın alma gücü paritesi ülkeler arasındaki fiyat düzeyi farklılıklarını ortadan kaldırıp farklı para birimlerinin satın alma güçlerini eşitleyen bir hesap. Belli bir sepetteki mal ve hizmetleri değerlendiren satınalma gücü paritesi iki farklı ülke vatandaşının ikisinin de gelirini kendi ülkesinde harcadığı varsayımını yapıyor. Ve böylece Almanya ve İngiltere gibi gelişmiş ülkelerde gelirin satınalma gücü düşük, buna karşılık gelişmekte olan ülkelerde ise yüksek çıkıyor. Ancak, Türk Lirası’nda dolara karşı yaşanan dalgalanma ve değer kaybı satın alma gücü paritesi hesabına yansımıyor. 2018 yılında Türk lirasının başlıca para birimleri karşısında ciddi ölçüde değer kaybetmesi gibi etmenler de bu nedenle İnsani Gelişme Endeksi hesaplamalarını çok dramatik şekilde etkilemiyor. Türkiye’de kişi başına Gayrisafi Milli Hasıla (GSMH) 1990-2018 yılları arasında yaklaşık yüzde 122.1 artış gösterdi. Bu sıçramanın en büyük nedeni.